Archiwum Państwowe w Bydgoszczy - Konstytucja Marcowa

10 listopada 1918 roku powrócił do Warszawy zwolniony z Magdeburga Józef Piłsudski. W tym czasie na ziemiach polskich istniało kilka ośrodków władzy, m.in. Rada Regencyjna czy tzw. „rząd lubelski”. 11 listopada Rada Regencyjna podporządkowała się Piłsudskiemu, a trzy dni później rozwiązała się przekazując mu całą władzę nad tworzącym się aparatem odrodzonego państwa. Misję tworzenia rządu powierzył on Jędrzejowi Moraczewskiemu. 22 listopada podpisali oni dekret stwierdzający, że Polska jest republiką i do czasu powołania Sejmu Ustawodawczego Naczelnikiem Państwa będzie Piłsudski.

Odrodzone państwo za jeden z fundamentalnych celów postawiło przed sobą wyłonienie władzy ustawodawczej, która zajęłaby się uchwaleniem konstytucji. Bardzo szybko, bo już 28 listopada 1918 roku wydany został dekret przedstawiający założenia ordynacji wyborczej.

Wybory zostały rozpisane na 26 stycznia 1918 roku. Przeprowadzone zostały na demokratycznych zasadach pięcioprzymiotnikowego prawa wyborczego: powszechnego, równego, bezpośredniego, tajnego i proporcjonalnego.

• Czynne i bierne prawo wyborcze posiadał każdy obywatel państwa bez różnicy płci, który do dnia wyborów ukończył 21 lat


• Z głosowania wykluczono wszystkich wojskowych służby czynnej (według ówczesnej zasady armia nie miesza się do spraw politycznych, wyjątek wprowadzono kilka miesięcy później w wyborach uzupełniających dla żołnierzy Armii Wielkopolskiej)


• Głosowanie odbywało się na listy w okręgach wyborczych, do których zgłoszenia wystarczyło uzyskanie podpisów zaledwie 50 wyborców

Wojciech Trąmpczyński (1860-1953), marszałek Sejmu Ustawodawczego. Adwokat, prezes koła polskiego w pruskiej Radzie Miejskiej w Poznaniu. W latach 1910-1918 poseł do sejmu pruskiego.  Od 1918 roku członek Naczelnej Rady Ludowej. Do sejmu polskiego w 1919 roku wszedł jako poseł z ziem byłego zaboru pruskiego. W międzywojniu był jeszcze marszałkiem Senatu I kadencji, a w II i III kadencji sejmu posłem, każdorazowo z ramienia endecji. W 1935 roku wycofał się z życia politycznego. Po wojnie, którą spędził na wysiedleniu w Warszawie (współpracował w konspiracji, m.in. z Delegatem Rządu na Kraj) wrócił do Poznania gdzie zmarł.

Jakub Bojko (1857-1947), wicemarszałek Sejmu Ustawodawczego. Nauczyciel ludowy i pisarz gminny, samouk. Przed I wojną światową w Galicji uznawany za największego chłopskiego publicystę i gawędziarza. Autor licznych artykułów, wierszy, opowiadań i większych opracowań („Dwie dusze” z 1904 roku) Jeden z organizatorów Stronnictwa Ludowego, następnie działacz PSL „Piast” (od 1923 roku prezes honorowy). Poseł do Sejmu Krajowego i austriackiej Rady Państwa. W niepodległej Polsce był wicemarszałkiem Senatu I kadencji, w latach 30-tych także posłem i senatorem. W 1927 roku utworzył prosanacyjne Zjednoczenie Ludu, które nie miało jednak większego poparcia.

Józef Ostachowski (1883-1960), wicemarszałek Sejmu Ustawodawczego. Ukończył szkołę ludową, rolnik, robotnik, kołodziej. Działacz instytucji samorządowych oraz stowarzyszeń społeczno-gospodarczych w powiecie olkuskim. Legionista, członek Narodowego Związku Chłopskiego, Polskiego Zjednoczenia Ludowego, z ramienia którego w 1919 roku wszedł do sejmu. Po 1922 roku nie uzyskał już reelekcji do parlamentu i wycofał się z aktywności politycznej. Podczas okupacji aktywnie uczestniczył w konspiracji ludowej w Małopolsce.

Feliks Bolt (1864-1940), poseł na Sejm Ustawodawczy z listy Zjednoczenia Ludowo-Narodowego, następnie senator w latach 1932-1935 z poparcia endecji. Przed wojną organizator spółdzielni i towarzystw rolniczych w Brusach, założyciel Spółki Wydawniczej „Gazeta Chojnicka”. Uczestniczył w pracach Naczelnej Rady Ludowej w Poznaniu. Po wycofaniu się z działalności w parlamencie poświęcił się pracy w spółdzielczości. Po wybuchu wojny aresztowany przez Niemców i umieszczony w obozie koncentracyjnym w Stutthofie, gdzie zmarł w kwietniu 1940 roku.

Bolesław Knast (1879-1939), poseł na Sejm Ustawodawczy z listy Związku Ludowo- Narodowego. Działacz społeczno-gospodarczy. Był między innymi prezesem Towarzystwa Samodzielnych Kupców, członkiem zarządu firmy „Bazar Chrześcijański” we Włocławku, prezesem rady miejskiej w Pelplinie, członkiem honorowym Związku Powstańców i Wojaków, członkiem Pomorskiej Izby Przemysłowo-Handlowej. Zamordowany wraz z synem przez Niemców w Lesie Szpęgawskim w październiku 1939 r.

Bernard Łosiński (1865-1940), poseł na Sejm Ustawodawczy z ramienia Polskiego Stronnictwa Ludowego oraz w 1930 roku z listy Stronnictwa Narodowego. Przed wojną działacz społeczny, inicjował zakładanie kółek rolniczych, członek Towarzystwa Przyjaciół Kaszub, twórca kilku banków ludowych. W odrodzonej Polsce aktywny działacz ruchu narodowego, m.in. prezes stronnictwa w powiecie kartuskim. Aresztowany przez Niemców został więźniem obozu koncentracyjnego w Stutthofie gdzie zmarł 22 kwietnia 1940 roku.

Albin Nowicki (1891-1972), poseł na sejm w latach 1920-1927. Początkowo związany z Narodową Partią Robotniczą, później z chrześcijańską demokracją. Po zakończeniu działalności politycznej nauczyciel w Grudziądzu i w Wilnie, w tym mieście założył także Instytut Germanistyki. Po II wojnie przewodniczący Miejskiej Rady Narodowej w Ziębicach koło Ząbkowic Śląskich a następnie dyrektor szkoły podstawowej w Giżycku. 

Stanisław Wachowiak (1890-1972), uczestnik powstania wielkopolskiego, poseł na Sejm Ustawodawczy z listy Narodowego Stronnictwa Robotników. W 1922 roku wybrany ponownie posłem, po dwóch latach, po nominacji na stanowisko wojewody pomorskiego zrzekł się mandatu. W 1926 roku zdymisjonowany z urzędu. Przeniósł się wtedy do Poznania, gdzie pełnił funkcję dyrektora naczelnego Powszechnej Wystawy Krajowej oraz Międzynarodowych Targów Poznańskich. W latach 1931-1939 pracował jako dyrektor Związku Kopalń Górnośląskich „Robur” W 1946 roku wyemigrował z Polski do Wielkiej Brytanii a następnie do Brazylii i tam zmarł.

Mała Konstytucja 1919

Tak potocznie nazwano uchwałę sejmu z 20 lutego 1919 roku.  Na jej mocy do Sejmu należała suwerenna władza ustawodawcza- uchwalał on ustawy, które ogłaszał marszałek sejmu za kontrasygnatą właściwych ministrów.

Józefowi Piłsudskiemu powierzono dalsze sprawowanie urzędu Naczelnika Państwa, który był najważniejszym organem wykonawczym uchwał parlamentu. Naczelnik powoływał w porozumieniu z sejmem rząd, reprezentował Państwo na zewnątrz i stał na czele administracji cywilnej i wojskowej. Rząd ponosił odpowiedzialność przed Sejmem.

Poprzedni

1z2

Następny

„Mała Konstytucja” była etapem na drodze do tworzenia ustawy zasadniczej. Od początku zdawano sobie bowiem sprawę, że uchwalenie konstytucji odrodzonego Państwa nie będzie zadaniem łatwym.

Najpoważniejsze projekty oscylowały wokół modelu państwa opartego na systemie parlamentarno- gabinetowego i szerokiej demokracji parlamentarnej. W takim układzie najwięcej do powiedzenia w państwie miał właśnie parlament. Zarówno stronnictwa lewicy jak i prawicy liczyły na posiadanie większości potrzebnej do skutecznego rządzenia. Narodowa Demokracja sprzeciwiała się też wzmocnieniu roli prezydenta, obawiając się, że stanowisko to obejmie Piłsudski. Oczywiście też, jak to bywa w tego typu przypadkach, uaktywniały się także ugrupowania polityczne o skrajnych poglądach.

„Proszę tych posłów, którzy są za ustawą konstytucyjną, tak jak została uchwalona w trzecim czytaniu, aby powstali”.

Tymi słowami wypowiedzianymi 17 marca 1921 roku przed godziną 17, marszałek Wojciech Trąmpczyński zwrócił się do zgromadzonych posłów. Następnie, bez przeliczenia głosów po „chwili dostojnej ciszy” stwierdził, że ustawę przegłosowano ogromną większością. Sala zareagowała wielkimi brawami. Konstytucja została przyjęta wbrew woli części posłów lewicowych sprzeciwiających się przede wszystkim utworzeniu drugiej izby parlamentarnej czy braku możliwości wyboru prezydenta poprzez udział w głosowaniu ogółu obywateli państwa.

Polska ustawa zasadnicza wzorowała się na tradycji konstytucjonalizmu francuskiego. Charakteryzowała się przewagą władzy ustawodawczej nad wykonawczą, szerokim samorządzie (funkcjonował samorząd terytorialny, gospodarczy oraz zawodowy), a także szeroką paletą praw i wolności obywatelskich.

Ustawa podzielona była na 7 części poprzedzonych preambułą:

1. Rzeczpospolita
2. Władza ustawodawcza
3. Władza wykonawcza
4. Sądownictwo
5. Powszechne prawa i obowiązki
6. Postanowienia ogólne
7. Postanowienia przejściowe

W konsekwencji wielu dyskusji i kompromisów przy tworzeniu ustawy zasadniczej zwyciężyła w końcu koncepcja popierana przez ugrupowania prawicowe i centrowe. Dominującą pozycję ustrojową przyznano organom ustawodawczym z uprzywilejowaną pozycją sejmu, który stanowił prawo. To jemu podporządkowana był rząd i senat, miał możliwość pociągania ministrów do odpowiedzialności parlamentarnej i konstytucyjnej.

• 444 posłów i 111 senatorów wybierano na 5-letnią kadencję


• wybory przeprowadzane według zasady pięcioprzymiotnikowej (powszechne, równe, tajne, bezpośrednie i proporcjonalne)


• czynne prawo wyborcze w wyborach do Sejmu miały osoby, które ukończyły 21 lat, a w wyborach do Senatu 30 lat. Bierne prawo wyborcze do Sejmu posiadały natomiast osoby powyżej 25 roku życia, a do Senatu powyżej 40 roku życia

Prezydent

• wybierany był na 7-letnią kadencję przez Zgromadzenie Narodowe bezwzględną większością głosów


• mianował premiera i na jego wniosek ministrów, obsadzał wyższe stanowiska urzędowe, sprawował zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi (w razie wojny powoływał Naczelnego Wodza)


• wszystkie akty prawne musiały być kontrasygnowane przez premiera lub właściwych ministrów


• nie miał żadnych uprawnień ustawodawczych


• posiadał prawo łaski

Rada Ministrów (rząd)

• kierował polityką wewnętrzna i zewnętrzną państwa


• pełnił funkcję centralnego organu administracyjnego


• poszczególni ministrowie odpowiadać mogli przed Trybunałem Stanu

Wyniki wyborów z 1922 roku wskazywały na duże rozdrobnienie polityczne w parlamencie. Żadne z ugrupowań nie miało szans na samodzielne powołanie rządu. Wyłonienie stabilnych koalicji okazało się bardzo trudne. Prowadziło to do powstawania rządów pozaparlamentarnych, które nie przejawiały większej aktywności obawiając się ryzyka wotum nieufności. W latach 1922-1926 w Polsce władze sprawowało 6 premierów.

Po rezygnacji Józefa Piłsudskiego z ubiegania się o urząd prezydenta na stanowisko to kluby parlamentarne wysunęły 5 kandydatów. Po kilku turach głosowań w ostatnim z nich na najwyższy urząd w państwie wybrany został profesor Gabriel Narutowicz, rekomendowany przez PSL-Wyzwolenia, który pokonał kandydata prawicy Maurycego Zamoyskiego. Narutowicza w ostatnim etapie poparli m.in. posłowie PSL „Piast” oraz mniejszości narodowych.

Zaprzysiężony 11 grudnia 1922 roku prezydent po pięciu dniach- 16 grudnia, został zamordowany w gmachu Zachęty w Warszawie przez fanatycznego zwolennika endecji Eligiusza Niewiadomskiego. 20 grudnia na stanowisko prezydenta wybrano Stanisława Wojciechowskiego.

Wybór nowego prezydenta spotkał się z olbrzymim sprzeciwem i atakiem środowisk prawicowych, zarówno na łamach prasy i z mównicy sejmowej, a później w trakcie manifestacji ulicznych. Narutowiczowi zarzucano powiązania z Piłsudskim i popieranie jego polityki a także ateizm i przynależność do masonerii.

Z upływem lat coraz mocniejszy stawał się front zwolenników zmiany konstytucji. Potrzeba reformy konstytucji była coraz bardziej odczuwana chociaż szybko zorientowano się, że trzeba ją po prostu zmienić.

Przewrót majowy z 1926 roku zapowiadał nowy model ustrojowy. Przyjęta wkrótce tzw. „nowela sierpniowa” uzupełniająca Konstytucję RP wzmacniała rolę prezydenta i władzy wykonawczej. W Polsce rozpoczął się okres „sanacji moralnej”- uzdrowienia administracji i gospodarki. W 1938 roku uchwalono ostatecznie nową konstytucję, która wprowadziła nowy model rządów prezydenckich.