Archiwum Państwowe w Bydgoszczy - Powstanie styczniowe

22 stycznia 1863 roku wybuchło najdłużej trwające w epoce porozbiorowej powstanie. Do walki przeciwko rosyjskiemu zaborcy przystąpiły wszystkie warstwy polskiego społeczeństwa. I choć zakończyło się ono klęską, to odcisnęło się silnie na ówczesnych stosunkach międzynarodowych i znacząco wpłynęło w następnych latach na ukształtowanie nowoczesnego społeczeństwa polskiego.

Nadzieje na odzyskanie niepodległości wzrosły wraz z osłabieniem Rosji po zakończeniu przegranej przez nią wojny krymskiej oraz sukcesami włoskiego ruchu narodowego. Już jednak w 1856 roku Car Aleksander II krótko uciął spekulacje dotyczące polityki jakichkolwiek ustępstw wobec Polski. Nie zahamowało to stopniowego wzrostu nastrojów patriotycznych w podzielonych w swoich oczekiwaniach polskich kręgach liberalno-konserwatywnych oraz demokratycznych reprezentowanych głównie przez mieszczaństwo i młodzież.

Lata 1861-1862 to czas manifestacji o charakterze religijno-patriotycznym. Wywołane nimi ustępstwa wprowadzone przez cara spotkały się jednak także ze wzrostem represji, w tym masowych deportacjach Polaków w głąb Rosji. Po manifestacji 8 kwietnia 1861 roku, w której zginęło około 200 protestujących, w Warszawie wprowadzono stan wojenny.

To wszystko skonsolidowało opozycję. W czerwcu 1862 roku powstał Komitet Centralny Narodowy. Zaczęto tworzyć struktury tajnego państwa polskiego. Wiosną 1863 roku zaplanowano wybuch zbrojnego powstania. Jednakże ogłoszona 14 stycznia 1863 roku tzw. „branka” do wojska zmusiła KCN w nocy z 22/23 stycznia do ogłoszenia powstania. Wydane w tym czasie dekrety Komitetu proklamowały uwłaszczenie chłopów oraz wzywały do walki z Rosją o niepodległą Polskę w przedrozbiorowych granicach.

Wybuch walk w niekorzystnym terminie stawiał naprędce formowane oddziały polskie w niekorzystnej sytuacji. Powstańcy borykali się z brakami kadrowymi i niekompletnym uzbrojeniem. Największe sukcesy na polu bitwy odnosiły mniej liczne jednostki partyzanckie atakujące Rosjan z zaskoczenia. Szacuje się , że w okresie powstania stoczonych zostało ponad 1200 bitew i potyczek. Niestety większość starć, w których udział brały duże zgrupowania wojsk powstańczych kończyła się ich porażką. O dysproporcji sił świadczyć może liczba walczących po obu stronach. Latem 1863 roku w samym tylko Królestwie przeciwko 145 tysiącom Rosjan działało około 35 000 powstańców.

Wszystko to w połączeniu z postawą europejskich mocarstw, które nie odważyły się na jednoznaczne poparcie sprawy polskiej przesądziło o losach powstania. Partyzanckie zgrupowania były sukcesywnie likwidowane. 5 sierpnia 1864 roku wraz z kilkoma członkami Rządu Narodowego stracono dyktatora i jednocześnie postać symboliczną całego zrywu – Romualda Traugutta. Wiosną 1865 roku zlikwidowano ostatnie polskie oddziały.

Udział w powstaniu wzięli także w dużej liczbie uczniowie gimnazjum w Trzemesznie. 26 lutego 1863 roku 60 gimnazjalistów, wyposażonych głównie w broń zakupioną z własnych funduszy, wyruszyło z miasta do miejsca koncentracji. Grupa ta wzięła udział między innymi w bitwie pod Mieczownicą, gdzie poległo 11 uczniów. Po powrocie z wyprawy zostali w większości aresztowani przez władze pruskie.

Powstanie styczniowe zakończyło okres polskich powstań narodowych doby porozbiorowej. Zginęło w nim około 20 000 powstańców. Wojsko carskie wykonało w jego trakcie blisko 700 egzekucji. Na zesłanie skazano ponad 40 000 osób nie licząc karnie wcielonych do wojska. Skonfiskowano wiele ziemskich majątków, ewentualnie nałożono na nie wysokie kontrybucje.