|
|
Prezentacja niniejsza materiałów archiwalnych ma przypomnieć o bardzo ważnym wydarzeniu w czasach nowożytnych w dziejach polskiej społeczności Kujaw i Krajny. Pragniemy także przybliżyć interesujące fotografie ze zbiorów Wojskowego Biura Historcznego.
Prezentację przygotowali: S. Błażejewski, K. Klapka, B. Pasieka.
Na Froncie Północnym Powstania Wielkopolskiego
Większość Kujaw Zachodnich, Północnej Wielkopolski, Pałuk i Krajny przeszła w ręce polskie wkrótce po wybuchu w dniu 27 XII 1918 powstania w Poznaniu. Miejscowe oddziały powstańcze wyzwoliły 28 grudnia Gniezno; 30 grudnia Wągrowiec; 1 stycznia Mogilno, Kcynię, Nakło i Żnin a 2 stycznia Strzelno i Szubin.
W następnych tygodniach powstańcy byli zmuszeni toczyć krwawe walki o Inowrocław, Szubin, Żnin, Rynarzewo, Murowaniec. Działania wojenne zatrzymały się na przedpolach Bydgoszczy, na linii: Brzoza- Rynarzewo- Murowaniec. Miasto jednak było głównym celem działań powstańców na froncie północnym. Walki na tym kierunku trwały nawet po zawarciu rozejmu, jeszcze w czerwcu 1919.
W Nakle i na północnej Krajnie
Na wieść o wydarzeniach w Poznaniu grupa młodych mieszkańców Nakła pod dowództwem Bronisława Gehrke i Stefana Graczkowskiego podjęła spontaniczną akcję rozbrojenia strażników i wyniosła znaczną ilość broni z magazynu wojskowego przy ul. Bydgoskiej. W południe 1 stycznia 1919 wojsko niemieckie się wycofało, a burmistrz niemiecki przekazał władzę Polakom. Ppor. Edmund Bartkowski przystąpił do tworzenia oddziałów powstańczych. Oddziały powstały także w innych miejscowościach, w tym w Ślesinie i Trzeciewnicy. Miejscowi powstańcy otrzymali wsparcie z Kłecka, Jarocina, Damasławka.
Po opanowaniu Nakła wkrótce prawie cała Krajna była polska, w tym Wyrzysk, Łobżenica, Mrocza. 4 stycznia Niemcy podjęli kontrofensywę. Powstańcy stracili, a później odbili Mroczę, a 7 stycznia zwyciężyli pod Ślesinem. Ciężkie walki trwały o Wysoką i Białośliwie. O wycofaniu się Powstańców za Noteć i przekazaniu Nakła Niemcom zadecydowały toczące się od 4 stycznia rozmowy na temat oddania Niemcom linii kolejowej Bydgoszcz- Nakło. Porozumienie zawarto w nocy z 8/9 stycznia. Ostatecznie powstańcy opuścili Nakło 12 I 1919. Miasto powróciło do Polski dopiero 20 stycznia 1920.
Walki o Inowrocław
Pierwsza próba przejęcie Inowrocławia miała miejsce 2 stycznia 1919, po zebraniu mobilizacyjnym miejscowych Polaków, na które stawiło się około 500 słabo uzbrojonych ochotników. Podczas pierwszego ataku udało się dotrzeć do koszar przy ul. Dworcowej. Powstańcy byli zmuszeni zawrzeć rozejm korzystny dla Niemców. Otaczające miasto oddziały powstańcze pod dowództwem ppor. Pawła Cymsa, podjęły 5 stycznia ponownie walkę. Pomocy udzieliły także dwie kompanie z pułku we Włocławku. Brałay udział w ataku na koszary. Była to jedyny oddział z „Kongresówki” uczestniczący w Powstaniu Wielkopolskim
Przybyły oddziały z Mogilna, Barcina i Pakości. Wieczorem, po krwawych walkach wojska niemieckie opuściły Inowrocław. Po stronie polskiej poległo 47 żołnierzy 6 cywilów, zdobyto 1550 karabinów, 4 samochody, 3 tys. mundurów oraz duże ilości amunicji. Wraz z Inowrocławiem powstańcy zajęli Jaksice. Niemcy nadal byli jednak w Złotnikach Kujawskich
Poddodziały powstańców zdobywające Inowrocław pod dowództwem ppor. Pawła Cymsa zostały przekształcone pierwotnie (7-11 stycznia) w 1 i 2 Pułk Grenadierów Kujawskich i Baon Nadgoplański. 1 i 2 Pułk brał udział w zwycięskich walkach o Złotniki Kujawskie a Baon Nadgoplański zajął Łabiszyn. Ze zdobytych dwóch dział utworzono pluton artylerii. Pułk obsadzał linię Płonkowo-Broniewo- Pszczółczyn. Pierwszym dowódcą pułku był płk Wacław Przeździecki.
5 stycznia 1919, w dniu wkroczenia wojsk polskich do miasta, we mszy świętej sprawowanej przez ks.Antoniego Laubitza na Rynku w Inowrocławiu pod pomnikiem Germania brał udział szwadron Ułanów Nadgoplańskich.
Walki o Szubin, Łabiszyn i Żnin
Miejscami ciężkich walk powstańców z Niemcami na froncie północnym w styczniu 1919 były Szubin, Żnin i Łabiszyn. W nocy z 2/3 stycznia Niemcy zajęli ponownie Szubin, skąd następnie uderzyli na Żnin. Kontrakcja powstańców podjęta 8 stycznia nie dała rezultatu. Łabiszyn i Żnin dostał się ponownie w ręce niemieckie. 11 stycznia powstańcy z sukcesem podjęli kontratak na Żnin, Szubin, Łabiszyn oraz Złotniki Kuj., zwyciężając w dniu następnym po ciężkich walkach. Front przesunął się nad górną Noteć. 15 stycznia zostało zajęte Rynarzewo, powstańcy podeszli pod Nową Wieś i Chmielniki.
Pod Brzozą, Złotnikami, Rynarzewem i Murowańcem
Nowe działania wojenne zostały podjęte w trzeciej dekadzie stycznia. W nocy z 20 /21 stycznia powstańcy, po wyładowaniu się w Złotnikach Kujawskich zajęli Brzozę. Sukces był chwilowy. Na polach Brzozy i Chmielnik zginęło 19 powstańców z 1 Pułku Grenadierów Kujawskich, w tym 2 zostało zamordowanych w lazarecie zorganizowanym przez hr. Skórzewską w pobliskiej szkole.
Miejscem ostrych, długotrwałych walk na kierunku Bydgoszczy były okolice Rynarzewa. Tu przesunięto 10 Pułk Strzelców Wielkopolskich, którego zadaniem było opanowanie mostów na kanale we wsi Murowaniec. Teren był mocno umocniony przez Niemców, którzy ofensywę rozpoczęli 1 lutego zdobywając ponownie Rynarzewo i Szubin. W zaciętych walkach podczas polskiego kontrataku, m. in pod Zamościem od 2 do 5 lutego nieprzyjaciel został wyparty za Noteć. Polacy stracili w tej bitwie 100 zabitych i rannych. Walki trwały jednak nadal. Powstańcy zdobyli m.in. niemiecki pociąg pancerny nr 22, który nękał ich pod Rynarzewem. 17 lutego Niemcy przypuścili ponownie gwałtowny atak na Floryntenowo, Rudy, Rynarzewo, Władysławowo i Antoniewo z zamiarem sforsowania Kanału Noteckiego. Powstańcy odparli atak i wyparli Niemców za Kanał.
Po układzie w Trewirze, od 19 lutego 1919 zapanował rozejm, Nadal jednak były przygotowywane plany ataku na kierunku bydgoskim. Ostatnią nieudaną próbę działań powstańców na kierunku Bydgoszczy podjęto w nocy z 18/19 czerwca w okolicach Murowańca. Zginęło 15 powstańców, 2 zmarło w szpitalach, 47 było rannych, a 18 dostało się do niemieckiej niewoli. Bydgoszczanie musieli poczekać na Polskę jeszcze przeszło pół roku.
Na linii demarkacyjnej
Działania wojenne wojsk powstańczych rzadko posiadają swoją dokumentację wojskową i fotograficzną. Zmieniło się to dopiero po zawarciu rozejmu w dniu 17 lutego 1919. Wojska wielkopolskie stacjonowały wzdłuż linii demarkacyjnej. Niektóre sytuacje z życia żołnierzy w czasie rozejmu zostały udokumentowane na prezentowanych poniżej fotografiach przechowywanych przez Wojskowe Biuro Historyczne.Działania wojenne wojsk powstańczych rzadko posiadają swoją dokumentację wojskową i fotograficzną. Zmieniło się to dopiero po zawarciu rozejmu w dniu 17 lutego 1919. Wojska wielkopolskie stacjonowały wzdłuż linii demarkacyjnej. Niektóre sytuacje z życia żołnierzy w czasie rozejmu zostały udokumentowane na prezentowanych poniżej fotografiach przechowywanych przez Wojskowe Biuro Historyczne.Działania wojenne wojsk powstańczych rzadko posiadają swoją dokumentację wojskową i fotograficzną. Zmieniło się to dopiero po zawarciu rozejmu w dniu 17 lutego 1919. Wojska wielkopolskie stacjonowały wzdłuż linii demarkacyjnej. Niektóre sytuacje z życia żołnierzy w czasie rozejmu zostały udokumentowane na prezentowanych poniżej fotografiach przechowywanych przez Wojskowe Biuro Historyczne.
Upamiętnienie powstańców I Powstania Wielkopolskiego
Centralnym miejscem pamięci narodowej w Bydgoszczy przed 1939 r. był Grób Nieznanego Powstańca Wielkopolskiego przy ul. Bernardyńskiej. Tu 7 sierpnia 1925 złożono zwłoki nieznanego powstańca z bitwy pod Murowańcem, który zmarł w czerwcu 1919 w szpitalu wojskowym w Bydgoszczy. Początkowo został on pochowany uroczyście przez Polską Radę Ludową na Cmentarzu Nowofarnym. W 1939 Niemcy zniszczyli grób. W 1946 powstał Komitet Odbudowy Grobu. Uroczyste poświęcenie grobu odbyło się 25 sierpnia 1946. Uroczystości odbyły się 25 VIII 1946. W 68 rocznicę wybuchu Powstania Wielkopolskiego 29 XII 1986 odbyło się uroczyste odsłonięcie pomnika Powstańca Wielkopolskiego wykonanego rzeźbiarza Aleksandra Dętkosia według projektu prof. Stanisława Horno- Popławskiego.
Centralnym miejscem pamięci narodowej w Bydgoszczy przed 1939 r. był Grób Nieznanego Powstańca Wielkopolskiego przy ul. Bernardyńskiej. Tu 7 sierpnia 1925 złożono zwłoki nieznanego powstańca z bitwy pod Murowańcem, który zmarł w czerwcu 1919 w szpitalu wojskowym w Bydgoszczy. Początkowo został on pochowany uroczyście przez Polską Radę Ludową na Cmentarzu Nowofarnym. W 1939 Niemcy zniszczyli grób. W 1946 powstał Komitet Odbudowy Grobu. Uroczyste poświęcenie grobu odbyło się 25 sierpnia 1946. Uroczystości odbyły się 25 VIII 1946. W 68 rocznicę wybuchu Powstania Wielkopolskiego 29 XII 1986 odbyło się uroczyste odsłonięcie pomnika Powstańca Wielkopolskiego wykonanego rzeźbiarza Aleksandra Dętkosia według projektu prof. Stanisława Horno- Popławskiego.
W czasie ciężkich walk pod Brzozą i Chmielnikami w dniach 20- 21 stycznia zginęło 19 żołnierzy z 1 Pułku Grenadierów Kujawskich . W lazarecie zorganizowanym przez hrabinę M. Skórzewską w pobliskiej szkole oddział niemiecki zamordował 2 rannych powstańców. 12 osób zostało pochowanych na wzgórzu Kozak. Poległych i zamordowanych powstańców pod Brzozą w 1923 upamiętniono pomnikiem. Było to miejsce uroczystości patriotycznych. Pomnik został zniszczony przez hitlerowców w 1940. W 1945 r. w miejscu pomnika postawiono krzyż, a w 1964 obelisk z napisem: Bohaterom powstania wielkopolskiego poległym 20 stycznia 1919 w walce z pruskim zaborcą o wolność Ziemi Bydgoskiej. W 2003 ustawiono pamiątkowy obelisk. W 2005 powołano Gminny Komitet Odbudowy Pomnika. Jego replikę uroczyście odsłonięto 15 stycznia 2015.
