Żydzi w Bydgoszczy i regionie

Opublikowano w dniu Autor: APB

Współcześnie często nie pamiętamy, że w naszym regionie mieszkali także Żydzi, mniejszość religijna i narodowa, zorganizowana w samodzielne gminy. W efekcie zachodzących stopniowo procesów asymilacji, migracji ludności i emigracji, a przede wszystkim niemieckich zbrodni ludobójstwa na narodzie żydowskim w latach 1939- 1945, dziś Żydów na co dzień spotyka się sporadycznie. Także niewiele pozostało po nich pamiątek, bowiem niemieckie władze okupacyjne dokonując holokaustu, systematycznie i z całą premedytacją zniszczyły także ślady materialne pozostałe po zamordowanej ludności.

Z tego względu, z okazji 50- tej rocznicy wydarzeń z marca 1968, kiedy to komunistyczne władze PRL z przyczyn politycznych rozpętały antysemicką nagonkę, pragniemy przypomnieć wystawą niektóre zapomniane karty z dziejów mniejszości żydowskiej w Bydgoszczy i regionie.

W okresie staropolskim

Migracja Żydów na ziemie polskie rozpoczęła się w okresie wypraw krzyżowych, kiedy to rozpoczęły się ich prześladowania w Rzeszy. Pierwszy przywilej dla Żydów przybywających na ziemie polskie wydał Bolesław Pobożny w 1264, a za nim kolejni władcy. Przywileje zapewniały Żydom swobody religijne, prawo samodzielnego administrowania swoimi gminami i rozstrzygania sporów przed własnymi sądami oraz prowadzenie niezależnej działalności gospodarczej. Od XVI w prywatni właściciele miast, dążąc do powiększenia zysków z podatków od handlu, dawali Żydom własne przywileje. Podstawowym zajęciem Żydów w Wielkopolsce była działalność handlowo- pieniężna. Ważnym źródłem dochodów Żydów była dzierżawa karczem i praw do produkcji alkoholi. W Wielkopolsce Żydzi byli także rzeźnikami, piekarzami, krawcami, kuśnierzami.

W 1772 w Obwodzie Nadnoteckim pruskie władze zarejestrowały 6406 Żydów. W województwie brzesko- kujawskim (Kujawach Wschodnich) w 1800 było 2565. Żydów.

Żydzi w zaborze pruskim 1772- 1920

W 1772 na ziemiach zabranych Polsce zostały zniesione dotychczasowe przywileje miejscowych gmin żydowskich. Zaczął obowiązywać pruski Statut Generalny dla Żydów z 1750. Dzielił on Żydów na 5 klas, z których każda otrzymała odmienne prawa. Najlepsza była sytuacja Żydów posiadających majątek wartości 1000 talarów i większy. Najbiedniejsi, nieposiadający żadnego majątku, zostali wydaleni z terytorium państwa pruskiego.

W 1833 ukazało się „Tymczasowe zarządzenie względem żydostwa w Wielkim Księstwie Poznańskim”. We wszystkich sprawach cywilnych Żydzi mieli być traktowani jak inni członkowie wspólnot miejskich. W Prusach przyznano Żydom równe prawa z chrześcijanami dopiero w 1847 r., z tym że w Prowincji Poznańskiej, do której należała Bydgoszcz, prawo to obowiązywało od 1850. Całkowite zrównanie praw ludności żydowskiej z pozostałymi mieszkańcami Prus zadecydowało o rozwoju gmin żydowskich w regionie: budowano nowe duże synagogi inne budowle z wiązane z religią i kulturą ludności żydowskiej. Zwiększania się również ilości żydowskich lekarzy, prawników i urzędników oraz właścicieli banków i dużych przedsiębiorstw oraz członków władz samorządowych. Następowała asymilacja ze społeczeństwem niemieckim pod względem językowym, kulturalnym oraz gospodarczym i politycznym. W ostatnich dziesięcioleciach XIX w. odnotowano spadek ilości członków gmin żydowskich powodu migracji do większych miast niż Bydgoszcz oraz emigracji biedniejszych Żydów do innych państw, przede wszystkim USA.

Żydzi w Obwodzie Nadnoteckim w 1772* Żydzi na Kujawach Wschodnich w 1800 i 1878**
L.p. Miejscowość Ilość
Ogółem 6412
w tym:
1 Fordon 561
2 Solec Kuj 8
3 Barcin 73
4 Nakło 68
5 Mrocza 82
6 Kamień 4
7 Sępólno 881
8 Więcbork 14
9 Łobżenica 375
10 Wyrzysk 75
11 Jastrowie 119
12 Złotów 908
13 Krajenka 290
14 Piła 329
15 Wałcz 239
16 Debrzno 329
17 Tuczno 231
18 Człopa 256
19 Trzcianka 268
20 Czarnków 347
21 Ujście 14
22 Wieluń 718
L.p. Miejscowość W roku
1800 1878
Ogółem

2565

w województwie brzesko- kujawskim

 12201

(na Kujawach Wschodnich*
w tym:
1 Aleksandrów Kuj. b. d. 40
2 Brześć – 842
3 Brodów – 60
4 Chodecz – 500
5 Ciechocinek – 30
6 Izbica – 1332
7 Kowal – 1324
8 Lubień – 460
9 Lubraniec – 1160
10 Nieszawa – 390
11 Osięciny – 400
12 Piotrków Kuj. – 720
13 Przedecz – 665
14 Radziejów – 320
15 Służewo – 670
16 Sompolno – 535
17 Włocławek – 2515

* Dane za Deputacją Kamery Wojenno- Domenalnej w Bydgoszczy, sygn. 348
** Dane za M. Borucki, Ziemia Kujawska pod względem historycznym, geograficznym, archeologicznym, ekonomicznym i statystycznym, Włocławek 1882

Żydzi w województwie pomorskim 1920- 1939

W województwie pomorskim, po opuszczeniu terytorium Polski przez Żydów zasymilowanych z ludnością niemiecką i czujących się Niemcami, w 1921 r. było 2927 Żydów: w 1937 r.- 8504 (0,69 % ogółu mieszkańców). Po zmianie granic województwa pomorskiego w 1938 r. liczba Żydów w województwie pomorskim zwiększyła się do 45000 (2,3 % mieszkańców). Funkcjonowania gmin żydowskich w województwie do 1928 było oparte o pruskie przepisy z 1847.

W latach 30- tych małe gminy, którym zbyt mała ilość członków nie pozwalała na funkcjonowanie, połączono w większe. W wyniku pogorszenia się sytuacji materialnej ludności Polski, spowodowanej światowym kryzysem ekonomicznym, zaostrzyła się wewnętrzna konkurencja gospodarcza, a wraz z nią nasiliła się nasilenie propaganda anty-żydowskiej, zwłaszcza od połowy lat 30. minionego wieku. Organizowano różnorakie akcje antyżydowskie, utrudniano dostęp do szkół i targów, wykonywania zawodu itp. Należy zaznaczyć, że gminy żydowskie miał udział w pomocy dla uciekinierów z Niemiec oraz wspomagały akcję emigracji do emigracji do Palestyny i innych krajów. Gminy żydowskie w 1938 odpowiedziały pozytywnie na akcje wspomagające zdolności obronne Wojska Polskiego.

Gmina Żydowska w Bydgoszczy

Od 1555 obowiązywał zakaz zamieszkania Żydów w Bydgoszczy. Na miejscowy rynek przybywali żydowscy kupcy tylko z Fordonu. Ów zakaz został zniesiony w 1773, a liczba ludności wyznania mojżeszowego w Bydgoszczy systematycznie rosła: w 1788 było 88 Żydów, w 1816- 233, w 1857 -1200, a w 1871 – 1963 (7,8% ogółu mieszkańców). Po 1871 nastąpił spadek liczby żydowskich mieszkańców Bydgoszczy i okolicznych miasteczek m.in. z powodu asymilacji, wyjazdów do dużych miast i emigracji. Znaczny odpływ miał miejsce w okresie przekazywania Bydgoszczy Polsce, kiedy miasto opuściła duża część Żydów uważających się za Niemców.

Ponowny wzrost liczby ludności żydowskiej w Bydgoszczy nastąpił w okresie międzywojennym 1920-1939, z około 500 w 1920 do 2057 w 1939. Było to spowodowane napływem obywateli wyznania mojżeszowego z innych rejonów Polski, jak i zmianami granic zasięgu terytorialnego bydgoskiej gminy żydowskiej – w 1932 włączono do Bydgoszczy małe gminy w Fordonie, Koronowie (3 osoby) i Solcu Kujawskim (15 osób). Pierwszą synagogę w Bydgoszczy wybudowano w 1834, a w latach 1878-1884 nową dużą, z 482 miejscami. Na podstawie statutu z 1867, obowiązującego do początku lat 30-tych, na czele gminy stała Rada Reprezentantów (12 wybieranych członków i 6 zastępców), mająca kompetencje uchwałodawcze i zatwierdzające oraz Zarząd. Przy gminie istniała szkoła religijna, dom starców, a od 1929 przedszkole (tzw. freblówka). Gmina organizowała opiekę społeczną dla ubogich, kolonie letnie dla dzieci, a w końcu lat trzydziestych udzielała pomocy uciekinierom żydowskim z hitlerowskich Niemiec. Wspierała także organizacje syjonistyczne, propagujące osadnictwo w Palestynie.

Wspomniany wcześniej wzrost nastrojów antysemickich w kraju w drugiej połowie okresu międzywojennego, nie ominął także Bydgoszczy. Pikietowano sklepy prowadzone przez Żydów, piętnowano osoby utrzymujące kontakty z Żydami itp. 23 IX 1938, po wiecu z okazji zajęcia Zaolzia, tłum wybił szyby w sklepach żydowskich i synagodze. Według wspomnień Z. Raszewskiego policja zachowywała się „właściwie i sprawnie spacyfikowała tłum”, a sprawców ścigała. Władze państwowe starały się łagodzić te nastroje. Wyrazem tego były m.in. obchody w 1934 r. 125. rocznicy śmierci Berka Joselewicza, bohatera powstania kościuszkowskiego i legionów Henryka Dąbrowskiego. W towarzyszącej rocznicy uroczystości w bydgoskiej synagodze, zorganizowanej pod protektoratem gen. Thomme, udział brały miejscowe władze i orkiestra wojskowa. W końcu lat trzydziestych bydgoska gmina żydowska czynnie włączyła się w akcję zbierania środków na Fundusz Obrony Narodowej i LOPP.

Aronsohn oraz inni znani, wpływowi i bogaci

Społeczność żydowska w Bydgoszczy, tak jak w innych miastach, była zróżnicowana. Obok drobnych kupców i rzemieślników byli także wpływowi bankierzy i przemysłowcy. Na kartach historii gospodarczej, a także społeczno- politycznej miasta zapisało się szereg nazwisk. Wśród nich, jak wynika z przytoczonych biogramów, można wymienić: Lewina Louisa Aronsohna oraz Dagoberta i Theobalda Martina Friedländerów. Na przełomie XIX i XX w. do elity bydgoskiej narodowości żydowskiej zaliczali się inni żydowscy członkowie władz miejskich: Moritz Baerwald, notariusz i członek Magistratu, Moritz Jacobi, lekarz i radny miejski. Wśród wpływowych i znanych bydgoszczan byli adwokaci: Sally Wolfen, Julius Sussmann, Bernardt Fuks, Emil Jacobsohn, Georg Aronsohn, Leopold Silberstein, Moritz Cohn, bankier Siegfried Cohn oraz lekarze: Arnold Breslauer, Oskar Hirschberg, Izrael Lipkowski, Jacob Cohn, Salomon Heiman. Wspomniany Moritz Baerwald (1860- 1919) od 1888 był członkiem reprezentacji miejscowej gminy żydowskiej, a po wyjeździe do Niemiec, w 1918 założycielem Deutsche Demokratische Partei. Z Bydgoszczy pochodzili ponadto: Ernst Cohn- Wiener (1882- 19141- historyk sztuki, autor książek poświęconych kulturze Azji i wykładowca na uniwersytecie Humboldta oraz Ernst Behrend (1884- 1944)- znany działacz niemieckiego ruchu związkowego, zamordowany w Oświęcimiu.

Aronsohn Lewin Louis (1850-1928), bankier, poseł do parlamentu pruskiego, radny, radca magistratu, honorowy obywatel Bydgoszczy
Urodzony 18 X 1850 w Wysokiej w pow. Wyrzyskim w rodzinie handlarza ziemią, później właściciela majątku Mamlicz. W Bydgoszczy mieszkał od 1880 r. (przy ul. Gdańskiej 8, Jagiellońskiej 64 i Śniadeckich 1) Tu ukończył szkołę handlową. Od 1881 był przewodniczącym Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w Bydgoszczy. W latach 1878 – 1890 był wybierany do rady miejskiej Bydgoszczy. Od 4 IX 1890 do 4 IX 1918 był niepłatnym członkiem Magistratu. W latach 1903, 1908 i 1913 z ramienia Wolnomyślnej Partii Ludowej był wybierany w okręgu bydgosko- wyrzyskim do sejmu pruskiego. Od 1911 pełnił funkcję zastępcy przewodniczący Wydziału Prowincjonalnego. W 1892 wspólnie z S. Cohnem) założył Bank M. Stadhagen, który wkrótce stał się najbardziej znanym bankiem w Bydgoszczy. Był założycielem i jednym z głównych udziałowców i członkiem rady nadzorczej Towarzystwa Żeglugowego dla Wspierania Handlu Drewnem w Bydgoszczy S.A,. (później Lloyd Bydgoski). W Izbie Przemysłowo- Handlowej w Bydgoszczy był członkiem zarządu (od 1880), zastępcą przewodniczącego (od 1891) oraz przewodniczącego (od 1905) do 1918). Zasiadał w zarządach Towarzystwa Historycznego Obwodu Nadnoteckiego (od 1886), Niemieckiego Towarzystwa Sztuki i Wiedzy (1902).

Był fundatorem posągu Łuczniczki, dzieła Ferdinanda Lepckego, odsłoniętego w 1910 (koszt 5840 marek) oraz finansował budowę pomnika cesarza Wilhelma I. 23 V 1918 r. opuścił Bydgoszcz i zamieszkał w Berlinie; . w 1919 r. został wybrany do posłem do pruskiego zgromadzenia krajowego. 17 X 1918 r. pruska rada miejska nadała mu tytuł honorowego obywatela Bydgoszczy. Zmarł w Berlinie w 1928.

Friedländer Dagobert (1826- 1904), bankier, honorowy radca miejski
Urodził się 19 II 1826 r. w Chodzieży. W Bydgoszczy zamieszkał w 1857. Tu przy Wełnianym Rynku, wspólnie z bratem Wilhelmem, założył bank Obrót bankowy bracia Friedländer . W 1878 zakupił majątek ziemski w Strzelcach, w b. pow. chodzieskim. W 1868 r. został członkiem magistratu, jako niepłatny radca miejski. W latach 1974- 1882 był człon-kiem Izby Panów, wyżej izby parlamentu pruskiego. Pełnił godność reprezentanta gminy ży-dowskiej. W 1882 wyprowadził się do Frankfurtu n/M. Jego bank stał się filią Niemieckiego Towarzystwa Handlowego we Frankfurcie n/ Menem, pod zarządem jego syna Teobalda Mar-tina. Utworzył fundację swego imienia, której celem było wspieranie niższych urzędników miejskich. Zmarł w 1904 r. w Ermatingen w Szwajcarii.

Friedländer Theobald Martin (1856- po 1929), bankier, radny, honorowy radca miejski
Syn Dagoberta, urodzony 25 X 1856 r. w Wolsztynie. W latach 1863- 1872 uczęszczał do bydgoskiego gimnazjum. Uczył się kupiectwa, w tym w latach 1874- 1876 w Hamburgu, a następnie w Anglii. Zarządzał rodzinnym majątkiem w Strzelcach. W 1882 założył własny bank, wspólnie z Carlem Friedrichem Beckem. Od 1889 Bank stał się bydgoską filią ogólno-niemieckiego Banku dla Handlu i Przemysłu. Na stanowisku jego dyrektora pozostawał do 1906 r. Był właścicielem akcji i członkiem rad nadzorczych kilku bydgoskich przedsię-biorstw, m.in. Drukarni Grünauera, Fabryki Blumwego, Wschodnioniemieckiego Towarzy-stwa Kolejowego. Przewodniczył Wydziałowi Handlowemu Izby Przemysłowo- Handlowej w Bydgoszczy. Od 1 I 1902 pełnił funkcję sędziego w izbie handlowej Sądu Krajowego w Bydgoszczy. Reprezentował miasto w Wydziale Prowincjonalnym, Od 1895 pełnił funkcję reprezentanta w bydgoskiej gminie żydowskiej. Był darczyńcą Biblioteki Ludowej w Bydgoszczy. W latach 1892- 1908 był członkiem Rady Miejskiej Bydgoszczy, Od 1909 został wybrany członkiem magistratu jako niepłatny radca miejski. Sam zrezygnował z tej funkcji 21 VII 1920. Za blisko 30-to letnia pracę dla dobra miasta podziękował mu Prezydent J. Maciaszek. Uczestniczył w uroczystościach przekazania Bydgoszczy Polsce. W 1921 przeniósł się do Stuttgartu.

Antysemityzm

Próbując przypomnieć karty z dziejów Żydów w regionie, nie można zapomnieć o antysemityzmie, wstydliwej karcie z dziejów stosunków chrześcijan z żydami. To bowiem w Bydgoszczy znajdowała się siedziba redakcji jednego z najbardziej antyżydowskich pism w Polsce „Szabes- Kuriera”, który był wydawany przez oddział Stowarzyszenia Samoobrony Społecznej „Rozwój”. Pierwszy numer ukazał się 6 IX 1924 z podtytułem „Widowisko humorystyczno- satyryczne”. Założycielem i redaktorem był Michał Kulik. Na łamach czasopisma prymitywnymi metodami wyszydzano kulturę i obyczaje Żydów, posługiwano się plotką i pomówieniami. Piętnowano i zwalczano utrzymywanie przez Polaków kontaktów z Żydami, przy tym uciekano się nawet do szantażu przez publikowanie zdjęć wchodzących do żydowskich sklepów lub nekrologów i fotografii tzw. „szabesgojów”, czyli Polaków handlujących z kupcami żydowskimi albo wynajmujących lub sprzedających im lokale. Zdjęcia były opatrzone obraźliwymi podpisami i komentarzami. Język pisma był wręcz wulgarny. Wychodziło ono do 1939 r. W Bydgoszczy w prenumeracie rozchodziło się 300 egzemplarzy.

Antysemickie ulotki czy artykuły powstawały także w wyniku działalności niektórych środowisk politycznych.

W latach holokaustu 1939- 1945

Pierwsze aresztowania Żydów w Bydgoszczy z ul. Długiej, Jezuickiej i Starego Rynku miały miejsce 5 i 7 września 1939. Żydów, tak jak i aresztowanych Polaków, przepędzono ul. Gdańską, osadzano w koszarach, a następnie w większości rozstrzelano. Nastąpiło to w podbydgoskich miejscach kaźni, takich jak Dolina Śmierci czy Tryszczyn pod Koronowem. Już we wrześniu 1939 okupacyjne władze niemieckie przystąpiły do burzenia synagogi i innych budynków związanych z Żydami w mieście. Podobnie było w innych miejscowościach. W pobliżu granic naszego regionu, w latach 1942- 1944 funkcjonował obóz zagłady w Chełmnie n/ Nerem, w którym mordowano przede wszystkim Żydów z Getta w Łodzi, w tym prawdo-podobnie także wysiedlanych z naszego województwa.

Obóz zagłady Kulmhof (Chełmno n/Nerem)

Był najbliższej granic naszego województwa położonym obozem zagłady ludności żydowskiej z wcielonego do III Rzeszy „Kraju Warty”, przede wszystkim z getta w Łodzi. O lokalizacji zdecydowała infrastruktura transportowa oraz oddalenie zalesionych terenów od skupisk ludzkich. Na potrzeby obozu zagospodarowano istniejący pałac otoczony parkiem, wysiedlono okoliczną ludność i przejęto budynki mogące służyć celom obozowym (plebanię, remizę itp.). Transporty przybywały od grudnia 1941. Ofiary mordowano przez zagazowanie spalinami w ciężarówkach. Początkowo ciała grzebano masowo w fosach, które rozkopano latem 1942 roku, aby następnie spalić zwłoki. Utworzono wówczas krematoria do spalania ofiar z kolejnych transportów. W kwietniu 1943 zaniechano dalszych mordów w tym miejscu, wysadzono zabudowania (w tym adaptowany dawny pałac) i krematoria. W okresie od kwietnia 1943 do czerwca 1944 obóz był nieczynny. Ponownie został uruchomiony w 1944. Przestał ostatecznie istnieć 17 stycznia 1945 roku, w przeddzień wkroczenia wojsk radzieckich. Olbrzymią większość ludzi zwiezionych do Kulmhof mordowano natychmiast. Byli to przede wszystkim Żydzi z Kraju Warty (około 150-250 000) oraz ok. 4300 Romów i Sintich. Zginęli tu także Polacy, w tym księża oraz grupy dzieci z Zamojszczyzny oraz czeskiej wsi Lidice.

Prezentowane fragmenty przejmujących zeznań o tym obozie  zostały złożone przez przedwojennego mieszkańca Włocławka, jednego z nielicznych ocalałych świadków popełnionych tu  zbrodni. (akta OKBZN w Bydgoszczy, sygn. 1844/952).

W PRL 1945- 1968

Wśród 228000 polskich Żydów ocalałych z II wojny światowej, którzy w 1947 r. zostali odnotowani przez Centralny Komitet Żydów, było bardzo niewielu (71) mieszkających przed 1939 r. w Bydgoszczy. Do samego miasta powróciło tylko 17 osób. W marcu 1947 wśród 620 bydgoskich Żydów, przeważali pracownicy aparatu administracyjnego (34 %), 3% było lekarzami, 2% rzemieślnikami, 1,5 % stanowiła kadra techniczna. W latach 1945- 1950 w Bydgoszczy i Włocławku funkcjonowały placówki Komitetu Żydów Polskich. W 1950 zostały one włączone do Żydowskiego Towarzystwa Społeczno- Kulturalnego.

W połowie 1946 odnotowano pojawienie się tendencji do emigracji Żydów, przeważnie do Palestyny. Wśród przyczyn wyjazdów, obok powstawania własnego państwa, był prawdopodobnie brak poczucia bezpieczeństwa oraz nienajlepszy stosunek miejscowej ludności, m.in. z powodu dużego udziału Żydów w nowych władzach.
W powiecie nieszawskim była napięta, m.in. z powodu pretensji miejscowej ludności do będącego pochodzenia żydowskiego dowód-cy wojskowego oddziału aprowizacyjnego. W powiecie tym zamordowano dwóch Żydów. W Bydgoszczy zamordowano 2 lekarzy pochodzenia żydowskiego.